Orzecznicy i inspektorzy ZUS-u mają prawo przeprowadzić kontrolę zwolnień lekarskich, która pozwoli stwierdzić, czy ubezpieczeni wykorzystują zwolnienia we właściwy sposób. Takie uprawnienie przysługuje również pracodawcom zatrudniającym więcej niż 20 osób.
Kontrola prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy z powodu choroby polega na ustaleniu, czy pracownik w okresie orzeczonej niezdolności do pracy nie wykonuje pracy zarobkowej albo czy nie wykorzystuje zwolnienia od pracy z powodu choroby w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia. Dotyczy to zarówno zwolnień, w których jest adnotacja „chory powinien leżeć” jak i w przypadku adnotacji „chory może chodzić”.
Do kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy typowane są w szczególności osoby, które:
- korzystają często z krótkotrwałych zwolnień lekarskich od pracy,
- uzyskują kolejne zaświadczenia lekarskie od różnych lekarzy,
- korzystają z kolejnych okresów zasiłkowych,
- były już pozbawione prawa do wynagrodzenia za czas choroby, zasiłku chorobowego lub zasiłku opiekuńczego albo świadczenia rehabilitacyjnego w związku z niewłaściwym wykorzystywaniem zwolnień lekarskich od pracy,
- składały poprzednie zwolnienia lekarskie po ustawowym terminie, co skutkowało obniżeniem zasiłku o 25%,
- wobec, których zachodzi podejrzenie, że w czasie zwolnienia od pracy wykonują pracę zarobkową lub wykorzystują zwolnienie lekarskie od pracy niezgodnie z jego celem.
Jeśli w przypadku przeprowadzania kontroli w miejscu zamieszkania lub pobytu ubezpieczonego inspektor ZUS stwierdzi nieobecność ubezpieczonego ponawia kontrolę, wyjaśniając dodatkowo przyczyny tej nieobecności, ponieważ nie musi ona oznaczać niewłaściwego wykorzystywania zwolnienia lekarskiego od pracy. Taka nieobecność może być usprawiedliwiona, jeżeli była spowodowana np. wizytą kontrolną u lekarza, koniecznością wykupienia zaleconych przez lekarza lekarstw, odbywaniem rehabilitacji itp.
Jeśli „chory” odmawia złożenia wyjaśnień dotyczących powodu nieobecności w domu w czasie kontroli albo nie udziela ich w wyznaczonym terminie, uznaje się, że zwolnienie lekarskie jest wykorzystywane niezgodnie z jego celem.
W przypadku stwierdzenia, że ubezpieczony wykorzystuje zwolnienie lekarskie od pracy niezgodnie z jego celem lub wykonuje w jego trakcie pracę zarobkową, sporządza się protokół kontroli, w którym opisuje się na czym polegała nieprawidłowość. Protokół jest podpisywany przez osoby przeprowadzające kontrolę oraz przedkładany osobie kontrolowanej w celu akceptacji lub wniesienia ewentualnych uwag do ustaleń zawartych w protokole, co ubezpieczony potwierdza podpisem. W przypadku odmowy podpisania protokołu sporządza się w tej sprawie adnotację.
Taki protokół stanowi podstawę do pozbawienia prawa do zasiłku chorobowego, zasiłku opiekuńczego lub świadczenia rehabilitacyjnego. Od decyzji przysługuje ubezpieczonemu odwołanie do sądu rejonowego – sądu pracy i ubezpieczeń społecznych.